De coronacrisis heeft de inrichting van organisaties ingrijpend veranderd. Communiceren via een beeldscherm is al ruim een jaar het nieuwe normaal. Met de huidige versoepelingen van coronamaatregelen wordt er binnen organisaties naarstig nagedacht over de vormgeving van de postcorona-organisatie. Het hybride organisatiemodel lijkt kansrijk, maar hoe behouden we cohesie als een deel van de werknemers op kantoor werkt en een ander deel digitaal? In de zoektocht naar nieuwe structuren staat niets in steen gebeiteld. Aftasten, uitproberen, fouten maken en bijstellen hoort daarbij. Ruimte voor imperfectie lijkt daarbij een sleutel om het proces organisch te laten voltrekken. Geen goed nieuws voor perfectionisten, die doorgaans goed gedijen bij duidelijke structuren en controle. Wat is het gevaar van perfectionisme?

Perfectionisme wordt vaak beschouwd als een goede eigenschap, maar dat is ten onrechte, stelt executive teamcoach en organisatiepsycholoog Marjon Bohré. In haar recentelijk verschenen boek De perfectieparadox – zowel wetenschappelijk onderbouwd als praktisch hanteerbaar – wijst ze op de gevaren van perfectionisme, voor zowel perfectionist als organisatie. Haar missie is menselijkheid in organisaties. Maar juist door het najagen van ideaalplaatjes verdwijnt volgens Marjon de menselijke maat.

“Tijdens mijn onderzoek naar perfectionisme schrok ik van de destructieve gevolgen ervan”, zegt ze. “Stress stapelt zich op in het lichaam, met als gevolg slaapproblemen, hoofdpijn en tal van andere fysieke kwalen, zelfs tot astma toe. De mentale gevolgen zijn eveneens pittig: burn-out, depressie en angststoornissen. En sociaal maken perfectionisten moeilijk verbinding, met isolement als gevolg. Het treurige daarbij is dat zij nou juist zo hun best doen om gewaardeerd te worden. Maar perfectionisten laten niet goed zien wie ze werkelijk zijn, terwijl echtheid een voorwaarde is voor verbinding. Toch wordt op het werk perfectionisme vaak positief gewaardeerd; iedereen houdt immers van foutloze output. Maar paradoxaal genoeg zijn juist perfectionisten vaak improductief, door een overmatige focus op details, uitstelgedrag en strenge eisen aan zichzelf en de omgeving.”

[intermezzo:1]

Anne van Weeghel, trainer en oprichter van Sporen, opleidingsinstituut voor leiderschap en persoonlijke ontwikkeling, herkent de paradox die Marjon benoemt. “Mensen die hoge eisen stellen aan zichzelf worden vaak verwelkomd binnen organisaties. Zo zal een rommelige manager snel geneigd zijn om een perfectionistische assistent aan te trekken. Maar in de praktijk verliezen perfectionisten veel tijd door bovenmatige controle. Hun werkwijze lijkt gestructureerd, maar is vaak inefficiënt. Bovendien putten ze zichzelf en hun omgeving uit.”

Anne trekt een parallel met verslaving en dwang. “De definitie van verslaving is te veel nemen van iets wat niet echt voedt. Daar heb je steeds meer van nodig om een goed gevoel te behouden. Perfectionisme is in zekere zin ietwat verslavend. Bovendien heeft het raakvlakken met dwang: ‘Als ik dit document niet twintig keer overlees, vinden ze mij niet goed genoeg.’”

Perfectionisme houdt angst buiten

De zoektocht naar de oorzaak van perfectionisme kent meerdere invalshoeken. Angst is dikwijls de voedingsbodem, stelt Anne. “Mijn centrale vraag bij iedere cliënt is: als je een bepaald gedrag vertoont, wat hoef je dan niet te voelen? Bij perfectionisten is dat vaak angst. Dat kan angst voor controleverlies zijn, of angst om niet goed genoeg te zijn. Vaak hebben ze als kind aangeleerd: als ik alles foutloos doe, krijg ik waardering, of hoeven papa en mama zich geen zorgen om mij te maken. Ze zijn niet goed in staat om angst er te laten zijn. Daarnaast vinden ze het moeilijk om zichzelf iets te geven, waardoor zijn altijd hongerig zijn naar bevestiging van de buitenwereld. Door een overmatige focus op vorm verliezen ze het contact met hun eigen essentie.”

Anne durft daarbij ook haar eigen perfectionisme aan te kijken. “Ik ben er niet trots op, maar ik heb zelf de neiging om bijzonder gevonden te willen worden. Ooit zei een therapeut tegen mij: ‘Waarom mag jij niet gewoon een gemiddelde vrouw zijn?’ Een rake interventie, van ontzetting liep ik bijna weg. Tijdens de coronacrisis mocht ik aanvankelijk geen trainingen meer geven, dus ik kreeg ook geen bewonderende reacties. Daardoor moest ik wel leren meer los te komen van mijn behoefte aan bevestiging van anderen. De crisis was een leerzame tijd.”

Marjon Bohré

Marjon benadrukt de complexiteit van factoren in het ontstaan van perfectionisme. “Sommige mensen hebben meer aanleg voor perfectionisme dan anderen. In mijn boek neem ik als kader de vijf persoonlijkheidskenmerken uit de Big Five. Als je hoog scoort op consciëntieusheid en zorgelijkheid, is de kans groter dat je perfectionisme ontwikkelt. Naast invloeden uit de opvoeding spelen ook verwachtingen vanuit de samenleving een rol. Het idee dat alles mogelijk is als je maar hard werkt. En de individualisering geeft makkelijk het gevoel dat je alles zelf moet doen. Neem daarbij de invloed van social media: perfecte plaatjes scheppen een irreëel beeld van de realiteit waar anderen zich makkelijk aan spiegelen, zeker perfectionisten.”

Praktische tips tegen perfectionisme

Waar liggen de oplossingen? In De perfectieparadox biedt Marjon een tiental praktische vaardigheden waar perfectionisten hun voordeel mee kunnen doen. “Belangrijk is dat je leert luisteren naar de signalen van je lichaam. Sta stil bij wat externe invloeden fysiek met je doen, en leer jezelf bewust begrenzen. Een goede ademhaling helpt daarbij. Ontdek daarnaast wat jouw eigen waarden zijn, wie je als persoon wil zijn. Tegen cliënten zeg ik: zet jezelf eens op de eerste plaats. De durf die daarvoor nodig is, versterkt je zelfvertrouwen, en je leert inzien dat ruimte innemen niet ten koste van anderen hoeft te gaan.”

[intermezzo:2]

Marjon heeft de vaardigheden die ze beschrijft zelf proefondervindelijk getoetst. “Vroeger stelde ik onhaalbaar hoge eisen aan mezelf. De eisen die ik nu aan mezelf stel, zijn hoog maar haalbaar, mede door het toepassen van de adviezen die ik beschrijf.”

Anne begint steevast met een duik in de levensgeschiedenis. “Waar ben je nou ooit zo bang voor geweest? Ooit was een patroon als perfectionisme een slimme oplossing van het kind, maar als volwassene lijden ze eronder. Stel, iemand ontwikkelt perfectionisme onder invloed van de strenge ogen van vader, dan komt de perfectionist die ogen vaak weer tegen in het hier en nu, bijvoorbeeld in de ogen van een leidinggevende, waardoor het patroon zich herhaalt. Pas als je ziet wat je herhaalt, ontstaan er nieuwe handelingsperspectieven. Dan moet je het angstige kind van toen leren vastpakken en geruststellen, vanuit een volwassen perspectief. Veel volwassenen bekijken het hier en nu met kinderogen, vaak onbewust.”

Perfectionisme herkennen

Terug naar de werkvloer. Hoe signaleer je perfectionisme? Marjon: “Als het lang duurt voor iemand aan een taak begint en de oplevering traag verloopt, dan is dat een rode vlag. Daarnaast het omgaan met gemaakte fouten; als iemand daar consequent erg door van slag is, dan is dat eveneens een rode vlag.” Anne vult aan: “Of een medewerker die herhaaldelijk tegen middernacht nog mailtjes stuurt. Perfectionisme is voor de meeste mensen vrij makkelijk te herkennen. De vraag is: kwalificeer je perfectionisme als een onwenselijke eigenschap, en zo ja: hoe speel je daar tactvol op in?”

Ongewisheid bij de inrichting van de postcorona-organisatie kan voor perfectionisten de hang naar controle versterken. Hoe kunnen we straks plezierig productief zijn met ruimte voor imperfectie? Een open dialoog is volgens Anne de crux. “Perfectionisten hebben behoefte aan voorspelbaarheid. De status quo was door de coronacrisis al doorbroken, en met de vraag in welke vorm we nu met elkaar verder willen werken, vallen zekerheden opnieuw weg. Om angsten te kanaliseren, is het belangrijk dat leidinggevenden een open dialoog aangaan, waarbij verwachtingen over en weer helder worden.

Anne van Weeghel

“Maar net zo belangrijk is het initiatief tot openheid bij de perfectionist zelf, door te benoemen wat je spannend vindt en te zeggen wat je daarin nodig hebt. Voor de een is dat: ‘Zou je me af en toe kunnen zeggen dat wat ik doe goed genoeg is?’ En voor de ander: ‘Zou jij dit stuk nog eens willen nalezen, anders doe ik het nog honderd keer.’ Veel perfectionisten werken zich suf om maar liefde, aandacht en bevestiging te krijgen. Het ontroert mij als cliënten letterlijk tegen me zeggen dat ze in wezen hunkeren naar waardering. ‘Heb je er weleens om gevraagd?’, zeg ik dan, en dan kijken ze me verbaasd aan. Jazeker, je mag expliciet vragen om aandacht. Ook dat is een oefening in het verduren van ongemak en angst.”

Marjon pleit in dezen voor een openhartige organisatiecultuur met aandacht voor persoonlijke groei. “In mijn boek spreek ik over de ontwikkeling van een growth mindset. In een situatie waarin je niet alles weet, en waarin je met elkaar gaat leren en ontwikkelen met de aanvaarding dat er dingen mis kunnen gaan, is het belangrijk om dat proces expliciet te maken. Daarbij is het cruciaal om ideaalplaatjes niet te bevestigen, maar uit te dagen. Bespreek open met elkaar hoe je het thuiswerken tijdens corona hebt ervaren en hoe je het liefst met elkaar verder werkt.”

Ondertussen neemt het fenomeen perfectionisme mondiaal toe, zegt Marjon. “De Wereldgezondheidsorganisatie heeft de resultaten gepubliceerd van een dertig jaar durend onderzoek naar perfectionisme onder studenten. Wat blijkt: perfectionisme neemt exponentieel toe in onze westerse samenleving, gericht op output. Alle hens aan dek om dat bespreekbaar te maken binnen organisaties. Het tiende advies uit mijn boek luidt: doe het niet alleen, je bent als mens juist gemaakt om het met elkaar te doen. Dat geldt zeker ook voor het loslaten van perfectionisme.”

Lees verder

Dit artikel verscheen eerder in Management Support Magazine.

Ben jij de sociaal waarnemer die jouw organisatie nu hard nodig heeft?

Loop je tegen een burn-out aan? Zo krijg je de grip weer terug.

Klassikale training: Van perfectionist naar optimalist